12:16:58

Sivrisinek Kaynaklı Hastalıkları Önlemeye Yönelik Geleneksel Yöntemler Etkili Olmadı

Uzun zamandır düşman olan sivrisinekler, şimdi önlemeye yardımcı olmak için yetiştiriliyor. On yıllardır Honduras’ta dang hummasını önlemek insanlara sivrisineklerden korkmayı ve ısırıklarından kaçınmayı öğretmek anlamına geliyordu. Şimdi ise Honduraslılar hastalığı kontrol altına almanın potansiyel olarak daha etkili bir yolu hakkında eğitiliyorlar – ve bu öğrendikleri her şeye ters düşüyor…

Bu da geçen ay Tegucigalpa’da yaşayan Hector Enriquez sivrisineklerle dolu bir cam kavanozu başının üzerinde tutarken ve ardından vızıldayan böcekleri havaya salarken bir düzine insanın neden alkışladığını açıklıyor. 52 yaşında bir duvar ustası olan Enriquez, Honduras‘ın başkentinde milyonlarca özel sivrisineği serbest bırakarak dang hastalığını önleme planının duyurulmasına yardımcı olmak için gönüllü olmuştu.

Enriquez‘in dang hastalığının yaygın olduğu El Manchen mahallesinde serbest bıraktığı sivrisinekler, bilim insanları tarafından Wolbachia adı verilen ve hastalığın bulaşmasını engelleyen bakterileri taşıyacak şekilde yetiştirildi. Bu sivrisinekler ürediklerinde, bakterileri yavrularına geçirerek gelecekteki salgınları azaltıyorlar.

Dang hastalığıyla mücadeleye yönelik bu yeni strateji, son on yılda kâr amacı gütmeyen Dünya Sivrisinek Programı tarafından öncülük edildi ve bir düzineden fazla ülkede test ediliyor. Dünya nüfusunun yarısından fazlasının dang hastalığına yakalanma riski altında olması nedeniyle Dünya Sağlık Örgütü, Honduras ve diğer ülkelerdeki sivrisinek salınımlarını yakından takip ediyor ve bu stratejiyi küresel çapta yaygınlaştırmaya hazırlanıyor.

Her yıl 10.000 kişinin dang hastalığına yakalandığı bilinen Honduras’ta Sınır Tanımayan Doktorlar, önümüzdeki altı ay boyunca Wolbachia bakterisi taşıyan 9 milyona yakın sivrisineği serbest bırakmak için sivrisinek programıyla ortaklık yapıyor.

Sivrisinek programının kurucusu Scott O’Neill, “Yeni yaklaşımlara çok ihtiyaç var" dedi.

Bilim insanları son yıllarda sıtma gibi sivrisinek kaynaklı virüsler de dahil olmak üzere bulaşıcı hastalık tehdidini azaltma konusunda büyük adımlar attı. Ancak dang humması bir istisna: Enfeksiyon oranı artmaya devam ediyor.

Modeller her yıl yaklaşık 130 ülkede 400 milyon kişinin dang hastalığına yakalandığını tahmin etmektedir. Dang nedeniyle ölüm oranları düşüktür – her yıl tahmini 40.000 kişi bu nedenle ölmektedir – ancak salgınlar sağlık sistemlerini zorlayabilir ve birçok insanı işe veya okula gitmemeye zorlayabilir.

Johns Hopkins Üniversitesi‘nde sivrisinek araştırmacısı olan Conor McMeniman, “Bir dang humması vakasına yakalandığınızda, bu genellikle hayal edebileceğiniz en kötü grip vakasına yakalanmaya benzer" dedi. McMeniman, bunun yaygın olarak “kırık kemik humması" olarak bilinmesinin bir nedeni olduğunu söyledi.

Sivrisinek kaynaklı hastalıkları önlemeye yönelik geleneksel yöntemler dang hummasına karşı neredeyse hiç etkili olmamıştır.

Dang hummasını en yaygın şekilde yayan Aedes aegypti sivrisinekleri, en iyi senaryoda bile kısa süreli sonuçlar veren böcek ilaçlarına karşı dirençlidir. Ve dang virüsü dört farklı formda olduğu için aşılarla kontrol altına alınması daha zordur.

Aedes aegypti sivrisinekleri de zorlu bir düşmandır çünkü en çok gündüzleri aktiftirler – yani ısırdıkları zaman – bu nedenle yatak cibinlikleri onlara karşı pek yardımcı olmaz. Bu sivrisinekler sıcak ve ıslak ortamlarda ve yoğun şehirlerde geliştiğinden, iklim değişikliği ve kentleşmenin dang ile mücadeleyi daha da zorlaştırması beklenmektedir.

DSÖ‘nün Küresel İhmal Edilen Tropikal Hastalıklar Programı‘ndan bir araştırmacı olan Raman Velayudhan, “Daha iyi araçlara ihtiyacımız var" dedi. “Wolbachia kesinlikle uzun vadeli ve sürdürülebilir bir çözüm."

Velayudhan ve DSÖ‘den diğer uzmanlar, Wolbachia stratejisinin dünyanın diğer bölgelerinde daha fazla test edilmesini teşvik etmek için bu ayın başlarında bir tavsiye yayınlamayı planlıyor.

Wolbachia stratejisi onlarca yıldır geliştiriliyor.

Bu bakteri böcek türlerinin yaklaşık %60’ında doğal olarak bulunuyor, ancak Aedes aegypti sivrisineğinde bulunmuyor.

Avustralya’daki öğrencilerinin yardımıyla sonunda mikroskobik cam iğneler kullanarak bakterileri meyve sineklerinden Aedes aegypti sivrisinek embriyolarına nasıl aktaracağını bulan 61 yaşındaki O’Neill, “Bunun üzerinde yıllarca çalıştık" dedi.

Yaklaşık 40 yıl önce, bilim insanları Wolbachia‘yı farklı bir şekilde kullanmayı amaçladı: sivrisinek popülasyonlarını azaltmak. Bakteriyi taşıyan erkek sivrisinekler yalnızca bakteriyi taşıyan dişilerle yavru üretebildiğinden, bilim insanları enfekte erkek sivrisinekleri, yumurtaları çatlamayan enfekte olmayan dişilerle üremeleri için doğaya salacaktı.

Ancak bu arada O’Neill‘ın ekibi şaşırtıcı bir keşifte bulundu: Wolbachia taşıyan sivrisinekler dang humması ya da sarı humma, Zika ve chikungunya gibi diğer ilgili hastalıkları yaymadı.

Enfekte dişiler Wolbachia‘yı yavrularına geçirdiklerinden, yerel sivrisinek popülasyonunu eninde sonunda virüsü engelleyen bakteriyi taşıyan bir sivrisinekle “değiştireceklerdir“.

Londra Hijyen ve Tropikal Tıp Okulu‘nda epidemiyolog olan Oliver Brady, değiştirme stratejisinin sivrisinek kontrolü konusundaki düşüncelerde büyük bir değişim gerektirdiğini söyledi.

Brady, “Geçmişte her şey sivrisinekleri öldürmek ya da en azından sivrisineklerin insanları ısırmasını engellemekle ilgiliydi" dedi.

O’Neill‘in laboratuarının 2011 yılında Avustralya’da ilk kez test ettiği değiştirme stratejisinden bu yana Dünya Sivrisinek Programı Brezilya, Meksika, Kolombiya, Fiji ve Vietnam’ın da aralarında bulunduğu 14 ülkede 11 milyon insanı etkileyen denemeler gerçekleştirdi.

Sonuçlar umut verici. 2019 yılında Endonezya’da yapılan büyük ölçekli bir saha denemesi, Wolbachia ile enfekte sivrisineklerin salınmasının ardından rapor edilen dang vakalarında %76’lık bir düşüş olduğunu gösterdi.

O’Neill, yine de değiştirme stratejisinin küresel ölçekte etkili ve uygun maliyetli olup olmayacağı konusunda soru işaretleri olduğunu söyledi. Üç yıl sürecek Tegucigalpa denemesi 900.000 dolara, yani Sınır Tanımayan Doktorlar‘ın korumasını beklediği kişi başına yaklaşık 10 dolara mal olacak.

Bilim insanları Wolbachia‘nın viral bulaşmayı gerçekte nasıl engellediğinden henüz emin değil. Washington Üniversitesi‘nde sivrisinek araştırmacısı olan Bobby Reiner, bakterilerin virüsün tüm türlerine karşı eşit derecede iyi çalışıp çalışmayacağı ya da bazı türlerin zamanla dirençli hale gelip gelmeyeceğinin net olmadığını söyledi.

Reiner, “Bu kesinlikle sonsuza kadar garantili, tek seferlik bir çözüm değil" dedi.

Dünyada Wolbachia ile enfekte olmuş sivrisineklerin çoğu, Dünya Sivrisinek Programı‘nın haftada 30 milyon sivrisinek üreten bir fabrika işlettiği Kolombiya’nın Medellin kentindeki bir depoda yumurtadan çıktı.

Sınır Tanımayan Doktorlar için çalışan Honduras proje liderlerinden Edgard Boquín, fabrikanın dünyanın farklı yerlerinden kurutulmuş sivrisinek yumurtaları ithal ettiğini ve böylece özel olarak yetiştirilen sivrisineklerin böcek ilaçlarına karşı direnç de dahil olmak üzere yerel popülasyonlarla benzer niteliklere sahip olmasını sağladığını söyledi.

Kurutulmuş yumurtalar toz gıda ile birlikte suya yerleştiriliyor. Yumurtadan çıktıklarında, Wolbachia taşıyan ve erkeklerden çok dişilerden oluşan bir soy olan “ana koloni" ile üremelerine izin veriliyor.

Sivrisinek ağlarından yapılmış küp şeklindeki kafeslerde çiftleşen böceklerin bulunduğu odayı sürekli bir vızıltı dolduruyor. Bakıcılar en iyi şekilde beslenmelerini sağlıyor: Erkekler şekerli su alırken, dişiler 37 santigrat derecede tutulan insan kanı keselerini “ısırıyor“.

Fabrikanın koordinatörü Marlene Salazar, “Mükemmel koşullara sahibiz" dedi.

İşçiler yeni sivrisineklerin Wolbachia taşıdığını doğruladıktan sonra yumurtaları kurutuluyor ve hap benzeri kapsüllere doldurularak salım alanlarına gönderiliyor.

Honduras’taki Sınır Tanımayan Doktorlar ekibi kısa bir süre önce Tegucigalpa’nın dağlık bir mahallesinde kapı kapı dolaşarak Medellin fabrikasında yetiştirilen sivrisinek yumurtalarının kuluçkaya yatırılması için mahalle sakinlerinden yardım istedi.

Yarım düzine evde, ağaç dallarına su ve sivrisinek yumurtası dolu kapsül içeren cam kavanozlar asmak için izin aldılar. Yaklaşık 10 gün sonra sivrisinekler yumurtadan çıkacak ve uçup gideceklerdi.

Aynı gün, Sınır Tanımayan Doktorlar‘dan bir düzine genç işçi, yumurtadan çıkmış dang hummasıyla savaşan sivrisineklerin bulunduğu kavanozları taşıyan motosikletlerle Kuzey Tegucigalpa’ya doğru yola çıktı ve belirlenen noktalarda binlercesini rüzgâra bıraktı.

Programın başarısı için toplum katılımı kilit önem taşıdığından, doktorlar ve gönüllüler son altı ayı, etkili çete üyeleri de dahil olmak üzere mahalle liderlerini eğiterek onların kontrolü altındaki bölgelerde çalışma izni almak için harcadı.

Toplumdan gelen en yaygın sorulardan bazıları Wolbachia‘nın insanlara ya da çevreye zarar verip vermeyeceğiyle ilgiliydi. Çalışanlar, özel sivrisineklerin ya da yavrularının ısırıklarının zararsız olduğunu açıkladılar.

19 yaşında bir öğrenci olan María Fernanda Marín, Sınır Tanımayan Doktorlar için Wolbachia ile enfekte sivrisineklerin nihai olarak serbest bırakılmak üzere yumurtadan çıkarıldığı bir tesiste çalışıyor. Komşularının güvenini kazanmak için ısırıklarla kaplı kolunun fotoğrafını gururla gösteriyor.

Sınır Tanımayan Doktorlar ekibindeki bir diğer gönüllü olan 63 yaşındaki Lourdes Betancourt, ilk başta yeni stratejiye şüpheyle yaklaştı. Ancak birkaç kez dang hastalığına yakalanan Betancourt şimdi komşularını bahçelerinde “iyi sivrisineklerin" yetişmesine izin vermeleri için teşvik ediyor.

Betancourt, “İnsanlara korkmamalarını, bunun kötü bir şey olmadığını, güvenmelerini söylüyorum" dedi. “Sizi ısıracaklar ama dang hastalığına yakalanmayacaksınız."

Bu içeriği beğendiyseniz lütfen çevrenizle paylaşınız…