00:37:02

İznikli Hipparchus ve Ekinoksların Presesyonu…

İznikli Hipparchus, MÖ ikinci yüzyılda yaşamış Yunanlı bir astronom, coğrafyacı ve matematikçidir. Trigonometrinin kurucusu olarak kabul edilir ancak en çok ekinoksların presesyonunu tesadüfen keşfetmesiyle ünlüdür. Diğer tanınmış başarıları arasında Dünya’nın presesyonunun keşfi ve ölçümü, batı dünyasının ilk kapsamlı yıldız kataloğunun derlenmesi ve muhtemelen yıldız kataloğunun çoğunun oluşturulması sırasında kullandığı usturlabın* ve aynı zamanda kollar kürenin icadı yer alır.

Hipparkhos‘un yaşamı hakkında çok az şey bilinmektedir, ancak Bithynia’daki Nicaea’da, şimdiki kuzeybatı Türkiye’de İznik’te doğduğu bilinmektedir. Hipparkhos hakkında bilinenlerin çoğu 1. yüzyılda Strabon’un Coğrafya ve Plinius’un Doğa Tarihi’nden; Batlamyus’un 2. yüzyıl Almagest’inden; ve 4. yüzyılda İskenderiyeli Pappus ve İskenderiyeli Theon’un Almagest üzerine yorumlarında ona ek referanslardan gelmektedir. Hayatının kesin tarihleri bilinmemektedir, ancak Batlamyus ona MÖ 147-127 yılları arasındaki dönemde astronomik gözlemler atfeder ve bunlardan bazılarının Rodos’ta yapıldığı belirtilir. Hipparchus‘un ekonomik olanaklarının ne olduğu ve bilimsel faaliyetlerini nasıl desteklediği bilinmemektedir. Hipparkhos Bitinya’da genç bir adamken yıl boyunca yerel hava durumunun kayıtlarını derlemiştir. Rüzgârların, yağmurların ve fırtınaların başlangıcını astronomik mevsimlerle ve takımyıldızların doğuş ve batışlarıyla senkronize eden bu tür hava takvimleri – parapēgmata -, en azından MÖ 4. yüzyıldan itibaren birçok Yunan astronom tarafından üretilmiştir.

Kopernik Öncesi Heliosentrik Sistem
Hipparchus‘un güneş merkezli bir sistemi ilk hesaplayan kişi olduğu düşünülmektedir, ancak hesaplamalar yörüngelerin zamanın bilimi tarafından zorunlu olduğuna inanıldığı gibi mükemmel dairesel olmadığını gösterdiği için çalışmasını terk etmiştir. Antik çağın bir astronomu olarak, Aristoteles‘in fikirleriyle desteklenen etkisi, Kopernik‘in güneş merkezli modeline kadar yaklaşık 2000 yıl boyunca etkisini sürdürmüştür. Hipparchus ayrıca trigonometriye erken bir katkıda bulunmuş ve trigonometrik tablonun erken bir örneği olan bir akor tablosu üretmiştir. Hatta bazı tarihçiler trigonometrinin onun tarafından icat edildiğini söyleyecek kadar ileri gitmişlerdir. Bu akorlar tablosunun amacı, üçgenleri çözmek için her üçgeni ilk prensiplerden çözmekten kaçınan bir yöntem sunmaktı. Ayrıca bir dairenin 360 dereceye bölünmesini de Yunanistan’a tanıtmıştır.

Güneş, Ay ve Dünya
Hipparchus’un en önemli astronomi çalışmaları Güneş ve Ay’ın yörüngeleri, boyutlarının ve Dünya’dan uzaklıklarının belirlenmesi ve tutulmaların incelenmesiyle ilgiliydi. Hipparchus stereografik izdüşümün konformal olduğunu ve küre üzerinde izdüşüm merkezinden geçmeyen daireleri düzlem üzerinde dairelere dönüştürdüğünü gösteren ilk kişiydi. Bu usturlabın temelini oluşturmuştur. Hipparchus geometrinin yanı sıra Keldaniler tarafından geliştirilen aritmetik tekniklerini de kullanmıştır. Bunu yapan ilk Yunan matematikçilerden biriydi ve bu şekilde astronomlar ve coğrafyacılar için mevcut teknikleri genişletti. Hipparchus yılın uzunluğunu 6,5 dakikaya kadar hesaplamış ve ekinoksların presesyonunu keşfetmiştir. Ayrıca, muhtemelen sistematik bir koordinat sisteminde listelenmemiş, ancak bir yıldızın konumunu belirlemek için çeşitli farklı yollar kullanarak yaklaşık 850 yıldız içeren bir yıldız kataloğu derledi. Muhtemelen MÖ 129 yılında tamamlanan yıldız kataloğunun Batlamyus tarafından kendi yıldız kataloğunun temeli olarak kullanıldığı iddia edilmektedir.

Mevsimlerin Uzunluğu
Hipparchus‘tan önce astronomlar mevsimlerin uzunluklarının eşit olmadığını biliyorlardı. Hipparchus ekinoks ve gündönümü gözlemleri yapmış ve Batlamyus‘a göre ilkbaharın – ilkbahar ekinoksundan yaz gündönümüne kadar – 94½ gün ve yazın – yaz gündönümünden sonbahar ekinoksuna kadar – 92½ gün sürdüğünü tespit etmiştir. Bu durum, Güneş’in Dünya’nın etrafında aynı hızda bir daire çizerek hareket ettiği önermesiyle tutarsızdır. Hipparchus‘un çözümü, Dünya’yı Güneş’in hareketinin merkezine değil, merkezden biraz uzağa yerleştirmekti. Bu model Güneş’in görünürdeki hareketini oldukça iyi açıklıyordu. Bugün Dünya da dahil olmak üzere gezegenlerin Güneş etrafında yaklaşık elipsler şeklinde hareket ettiği bilinmektedir, ancak bu durum Johannes Kepler 1609’da gezegensel hareketin ilk iki yasasını yayımlayana kadar keşfedilmemiştir. Batlamyus tarafından Hipparchus‘a atfedilen dış merkezlilik değeri, ofsetin yörünge yarıçapının 1/24’ü olduğu – ki bu biraz fazla büyüktür – ve apojenin yönünün ilkbahar ekinoksundan 65,5° boylamda olacağıdır.

Tutulmalar ve Usturlap
Plinius – Naturalis Historia II.X – bize Hipparchus‘un ay tutulmalarının beş ay arayla, güneş tutulmalarının ise yedi ay arayla – normalde altı ay yerine – gerçekleşebileceğini gösterdiğini ve Güneş’in otuz gün içinde iki kez gizlenebileceğini, ancak bunun farklı uluslar tarafından görülebileceğini söyler. Bir ay arayla iki güneş tutulmasının meydana gelebileceği sonucu önemlidir, çünkü bu gözlemlere dayandırılamaz: Plinius‘un belirttiği gibi biri kuzey, diğeri güney yarımkürede görülebilir ve ikincisi Yunanlılar için erişilmezdir. Hipparchus, çıplak gözle yapılan gözlemler için uzun süre kullanılan birkaç astronomik aletin icadı ya da geliştirilmesiyle tanınır. Ptolemaisli Synesius‘a (4. yüzyıl) göre ilk usturlabion’u yapmıştır: bu bir arillary küre ya da usturlap adı verilen düzlemsel aletin öncülü olabilir – İskenderiyeli Theon tarafından da bahsedilmiştir -. Usturlap ile Hipparchus, sabit yıldızları gözlemleyerek coğrafi enlem ve zamanı ölçebilen ilk kişiydi. Daha önce bu, gündüz vakti bir gnomonun gölgesini ölçerek, yılın en uzun gününün uzunluğunu kaydederek veya scaphe olarak bilinen taşınabilir bir aletle yapılıyordu.

Diğer Başarılar
Hipparchus tutulmalarla ilgili bir teori oluşturmak için Ay’ın daha karmaşık hareketlerini de analiz etmiştir. Görünür hızdaki değişikliklere ek olarak, Ay ekliptiğin kuzeyinden ve güneyinden ayrılır ve bu fenomenlerin periyotları farklıdır. Hipparchus Ay’ın periyodiklikleri için çağdaş Babilli astronomlar tarafından bilinen değerleri benimsemiş ve bunların doğruluğunu birkaç yüzyıl arayla kaydedilmiş Ay tutulması gözlemlerini karşılaştırarak teyit etmiştir. Bununla birlikte, Batlamyus’un tamamen öngörülü bir ay modeli oluşturması için geriye bir şey kalmamıştı.

Bu içeriği beğendiyseniz lütfen çevrenizle paylaşınız…