Covıd-19 salgını nereden başladı? Neredeyse salgının başlangıcından bu yana, SARS-CoV-2 olarak bilinen yeni koronavirüsün kökenleri üzerinde acı ve ateşli bir tartışma yaşandı. Wuhan’daki Huanan Deniz Ürünleri Toptan Satış Pazarının hızla kapatılması, Batılı gözlemcilere, Çin hükûmetinin kendisinin pazarın kaynak olduğunu düşündüğünü, özellikle de orijinal vakaların 47’sinden 26’sının bununla bağlantılı olabileceğini öne sürdü. Mart 2020’de Nature‘de yayımlanan bir makale buna hiç şüphe bırakmıyor gibiydi: Virüsün genomu, doğal kökenlere dair her türlü kanıtı gösterdi.

Ama hikaye bununla da kalmadı. Birçok yazar ve araştırmacı, Wuhan’daki Wuhan Viroloji Enstitüsü yüksek korumalı bir laboratuvarın varlığının pandemi için bir laboratuvar kökenine işaret edebileceğini öne sürdü: bir biyolojik silah deneyi; veya genetik manipülasyonun mevcut bir virüse bazı yeni özellikler eklediği işlev kazanımı araştırması; ya da sadece ölümcül bir yarasa virüsünün laboratuvardan kaçışı gibi…

Geçmişte birçok laboratuvar sızıntısı gerçekleştiğinden, bazıları laboratuvar sızıntısının bu yıkıcı hastalık patlaması için makul bir açıklama olduğunu savunuyor. Dünya Sağlık Örgütü tarafından mart ayında toplanan bir ekip laboratuvar sızıntısının “son derece düşük bir olasılık" olduğunu ilan ederken ve piyasaya mal sunan vahşi yaşam çiftliklerinin suçlu olabileceğini öne sürerken, şimdi yeni bir grup bilim adamı konuyu yeniden ele almaya hazırlanıyor.

Yine de, bu yazı itibariyle, pandeminin kökenini bir laboratuvar kaçışıyla ilişkilendiren hiçbir fiziksel kanıt kalmadı. Ayrıca, mantıksal ve evrimsel bir bakış açısından, tüm laboratuvar sızıntısı argümanlarında temelde yanlış olan bir şeyler vardır.

SARS-CoV-2, insandan insana etkili, gizlice bulaşabilen, insana uyarlanmış bir virüstür. Laboratuvardan kaçış teorileri, virüsün yeni konağına adaptasyonunu veya başka bir deyişle insandan insana bulaşabilirliğin evrimini açık bir şekilde açıklayamaz.

Bir virüsün yeni bir türe adapte olabilmesi için o tür içinde kolaylıkla yayılabileceği bir noktaya evrilmesi gerekir. Bu bir anlık iş değil, uzun bir adaptasyon ve aktarım zincirinin sonucudur.

Yani bu evrimsel bir süreçtir. İnsandan insana bulaşabilirlik, laboratuvar deneylerinde hiçbir zaman kasıtlı olarak üretilmemiştir, çünkü hiç kimse bir virüsün insanlar arasında nasıl daha bulaşabilir hale getirileceğini tam olarak bilmiyor.

Bu tesadüfen olabilecek bir şey değil, çünkü bulaşmanın genetiği çok ince ve karmaşık – sayısız özel küçük uyarlamanın sonucudur. Ve SARS-CoV-2 gibi insanlar arasında kolayca bulaşan bir virüs, vahşi doğada hiç bulunmadı, çünkü hayvan virüsleri kendi konakçı türlerine uyarlanmıştır.

Virüsü insandan insana bulaşan bir hastalık haline getirmek, bir patojene maruz bırakmak için insanlara hem de  birçok insanlara ihtiyaç vardır. Ve ayrıca, bu insanlar arasında yayılan patojen üzerinde tekrarlanan doğal seçilim etkisine de ihtiyaç var.

Bulaşma, bir patojenin adaptasyonunun anahtarıdır. SARS-CoV-2’de bulaşma etkili, sessiz ve amansızdır çünkü virüs üst solunum yollarında yüksek seviyelerde çoğalır ve öksürme, hapşırma, konuşma ve nefes alma yoluyla yayılmasını kolaylaştırır.

Pennsylvania Üniversitesi‘nden koronavirüs uzmanı Susan Weiss‘e göre, SARS-CoV-2 diğer bazı virüslerden biraz daha düşük sıcaklıklarda daha iyi çoğalır ve sıcaklığın akciğerlerden daha düşük olduğu burun geçitlerini ve üst solunum yollarını doldurmasına izin verir. Kanıtlanmamış olmasına rağmen, Weiss, düşük sıcaklıklarda daha iyi replikasyonun virüsün enfeksiyon başlangıcında, semptomlar ortaya çıkmadan önce dökülmesine izin verebileceğinin mantıklı olacağını söylüyor.

Buna karşılık, örneğin, oldukça patojenik H5N1 kuş gribi, çok sayıda ölümcül insan enfeksiyonuna rağmen, insandan insana bulaşma yeteneğini hiçbir zaman kazanmadı. Bu, en azından kısmen, virüsün, SARS-CoV-2’den farklı olarak üst solunum yollarındaki değil, akciğerlerin derinliklerindeki reseptörlere bağlanmasından kaynaklanmaktadır.

SARS-CoV-2’nin yaptığı gibi, genel araştırma veya hain amaçlarla gizlice yayılacak bir virüsü nasıl tasarlarsınız? Yapamazsınız. Çünkü nasıl olduğunu bilemezsiniz. Weiss, “Bir virüsü asemptomatik olarak yayılacak şekilde tasarlama olasılığınız yok denecek kadar düşük" diyor.

İnsandan insana bulaşabilirlik, laboratuvar deneylerinde hiçbir zaman kasıtlı olarak üretilmemiştir çünkü hiç kimse bir virüsün insanlar arasında nasıl daha bulaşabilir hale getirileceğini tam olarak bilmiyor.

İletim, birçok gen ve birçok işlevi içeren ince bir şeydir. Yalnızca doğal seçilim, tek bir tür içinde konakçıdan konakçıya tekrar tekrar yayılma bağlamında evrimine rehberlik edebilir.

Tüm bu özelliklerin laboratuvar deneylerinde yanlışlıkla olabileceği ve bir yarasa virüsüne dahil edilebileceği fikri, araştırmacılar tarafından bilinçli olarak tasarlandıkları fikrinden daha olası görünmüyor.

Birkaç durumda enfekte işçilerin kalabalık hayvanlara SARS-CoV-2’yi bulaştırdığı Danimarka ve Hollanda’daki dev vizon çiftlikleri, bize bu uyarlanabilir evrim sürecinin nasıl çalıştığını gösteriyor: Birkaç kez insan tarafından uyarlanmış virüs, vizonlar arasında insanlara göre daha iyi bulaşabilecek vizonla uyarlanmış bir hastalık olarak hızla gelişti.

Hiç kimse herhangi bir virüsün bulaşma genetiğini gerçekten anlayamamıştır. Sonuçları 2012’de yayımlanan, kötü şöhretli bir dizi deneyde biri Hollanda’da, biri ABD, Wisconsin’de olmak üzere iki laboratuvar, bulaşmanın bir yönünü değiştirerek, alıcının yüksek oranda patojenik olduğunu ayrı ayrı gösterdi. H5N1 kuş gribi, solunum yollarındaki hücrelere yapıştığında, değişen suşlarını dağ gelinciklerinden tekrar tekrar geçirerek, sonuçta hava yoluyla dağ gelinciğine bulaştırabilirler. Pek çok bilim insanı, bu işlev kazanımı araştırmasının doğası gereği tehlikeli olduğu konusunda ısrar etti ve laboratuvarlar gönüllü olarak bir yıl boyunca moratoryumu kabul etti.

Ancak Columbia Üniversitesi virologu Vincent Racaniello‘nun işaret ettiği gibi, bu çalışma aslında daha tehlikeli bir virüs üretmedi. Reseptörleri yaban gelinciğinin hava yollarındaki yükseklere kaydırarak virüs, virülansını kaybetti. Gelinciklerin hiçbiri ölmedi. Weiss, bazen işlev kazanımı araştırmalarının aslında “işlev kaybı" içerdiğini söylüyor.

Tamamen yeni bir virüs oluşturmaya en yakın olan kişi, muhtemelen Ralph Baric ve Kuzey Carolina Üniversitesi, ABD Gıda ve İlaç Dairesi ve WIV‘deki meslektaşları tarafından yürütülen ve diğer kurumların yanı sıra araştırmacıların katıldığı bir deneydir. Araştırmacılar mevcut bir yarasa koronavirüsünün spike proteinini kullandı ve onu bir fare koronavirüsünün omurgasına ekledi. Baric, kimerasının in vitro olarak insan solunum yolu hücrelerinde ve canlı farelerin akciğerlerinde enfekte olabileceğini ve çoğaltabileceğini gösterdi.

Daha sonra bilim insanları tam uzunlukta bir virüs geliştirmeye çalıştılar, ancak bunun hem insan solunum yolu hücrelerinde hem de farelerde ‘önemli ölçüde zayıflatıldığı’ kanıtlandı. Çalışmaya göre, etkili bir patojen olmak için ‘daha fazla adaptasyon’ gerekiyor. Ve bu türetilen virüsün yayılabileceğine dair de hiçbir kanıt yok.

Varyant ortaya çıktıktan ve yayıldıktan sonra varyant olarak bile bir kara kutu olarak kalan koronavirüs bulaşıcılığının genetiği hakkında daha da az şey biliniyor. Racaniello, bu yeni, yayılan varyantları basitçe “daha uygun" olarak tanımlıyor.

Ancak Utah Üniversitesi Tıp Fakültesi‘nde araştırmacı olan Stephen Goldstein da dahil olmak üzere diğer virologlar, bu durumda “zindeliğin” daha etkili bulaşma anlamına geldiğini düşünüyor.

“Bu yeni varyantların daha kötü olması demektir, çünkü daha hızlı ve daha fazla insana yayılıyor” diyor. “Tüm bunlar daha fazla iletilebilirliğe katkıda bulunuyor." Daha fazla aktarılabilir suşun daha az aktarılabilir olanlardan daha üstün olması gerektiğinden, daha fazla aktarılabilirliğe doğru evrim gerçekten de muhtemel bir senaryodur. Ve burada da bu olmuş gibi görünmektedir.

Ancak SARS-CoV-2 veya bu konuda başka herhangi bir patojen için viral bulaşmanın genetiğini hâlâ tam olarak anlamış değiliz.

Bazı insanlar, doğal bir virüsün, muhtemelen bir yarasa virüsünün kazara yayılmasının pandemiyi tetiklediğini öne sürüyor – ancak bu senaryo daha olası değil. Birincisi, hiç kimse suçlu olacak kadar genetik olarak yakın bir yarasa virüsü bulamadı. Yakın zamana kadar SARS-CoV-2, RATG13 ile en yakından ilişkili olduğuna inanılan yarasa virüsü %96 benzerdi. Koronavirüs uzmanı Weiss‘e göre bu, “küçük bir esnemenin (genomun %4’ü) farklı olduğu" ve geri kalanının aynı olduğu anlamına gelmiyor. Tüm genom boyunca küçük şekillerde farklıdır.

Eylül ayında ön baskı sunumcusu Research Square‘de yayımlanan ve henüz hakem tarafından gözden geçirilmeyen sonuçlar, Laos’taki yarasalarda tanımlanan üç yeni virüsün SARS-CoV-2 ile daha da yakından ilişkili olduğunu gösteriyor.

Ancak Wuhan’daki bilim insanlarının laboratuvarda bu tür virüsleri kültürlediğini varsaysak bile – ki bu yılın başlarında araştırmacılara göre böyle bir şey yoktı – bu, WIV‘den (Wuhan Institute of Virology) sızan yarasaya uyarlanmış bir virüsün Covid pandemisinin tohumunu atmış olabileceği anlamına gelmez. Racaniello,“Gitmeye hazır bir yarasadan asla virüs çıkmaz” diyor. ‘Asla olmadı.’

Hendra, Nipah, Marburg ve kuduz da dahil olmak üzere yarasa kaynaklı virüsler insanları öldürebilir, ancak kişiden kişiye kolayca yayılamazlar. Teorik olarak, insanları ACE-2 reseptörü yoluyla enfekte etme yeteneğine sahip bir yarasa virüsü kişiden kişiye yayılabilse de, bunu yapan herhangi bir yarasa virüsünün – veya başka bir vahşi hayvan virüsünün – bilinen bir kaydı yoktur.

Yunnan eyaletindeki bir yarasa mağarasından yarasa dışkısını temizleyen madenciler arasında altı SARS benzeri hastalık vakası bildirilmiştir, ancak bu vakaların – üçü ölümcül olan – başkasına yayıldığına dair bir işaret yoktur. Yarasaya adapte olmuş bir hastalığın insanlar arasında bulaştığı bilinen durumlar vardır, ancak bu her zaman, – Nipah virüsünde olduğu gibi – havadaki bulaşma yoluyla değil, çok yakın temas veya vücut sıvılarına maruz kalma yoluyla bulaşmıştır.

Laboratuvar sızıntısı teorisinin savunucuları, bunun Wuhan’da olabileceğine dair kanıt olarak daha önceki kazara yayılanlara da işaret ediyor. 2002-2003 yılları arasında 8.000’den fazla insanı enfekte eden ve 774’ünü öldüren ilgili bir virüs olan SARS-CoV’un bu virüsü bilim adamlarına bulaştırarak araştırma laboratuvarlarından 6 kez sızdığını belirtiyorlar. Ya da 1978’de çiçek hastalığı virüsüyle deney yapan bir İngiliz bilim insanının virüsün havalandırma sisteminden geçmesine izin verdiği ve laboratuvarın hemen üzerindeki bir odada çalışan Parker‘a bulaşmasına neden olarak çiçek hastalığından ölen Janet Parker‘ı gündeme getiriyorlar.

SARS-CoV-2 ile bu örnekler arasındaki fark, hiçbirinin yeni patojen içermemesidir. İnsanlar arasında zaten bulaşıcılık sağlamış olan patojenlerin salınımının örneklerini alıntılamak, Covid’in kökeni sorusunu ele almaya başlamaz. Ve bu temel soru olmaya devam ediyor…

Belki de Covid’in kökenlerinin asıl anahtarı başından beri oradaydı. Weiss‘e göre, SARS-CoV ve SARS-CoV-2 birbirleriyle diğer insan koronavirüslerinden daha yakından ilişkilidir. Ancak Weiss, her ikisinin de ilgili yarasa virüslerine birbirlerine olduğundan daha yakın olduğunu söylüyor. On yıldan fazla bir araştırmadan sonra, SARS-CoV’nin bir yarasadan kaynaklandığı ve daha sonra güney Çin’deki Guangdong canlı hayvan pazarında ara konaklara, misk kedilerine ve muhtemelen rakun köpeklerine taşındığı tespit edildi. Diğer hayvanları enfekte etmek, tabiri caizse, iyi adapte olmuş bir yarasa virüsünü orijinal konakçısından ayırarak, onu bir süre için, insanlar da dahil olmak üzere bir dizi türü enfekte edebilen bir tür genelci haline getiriyor.

SARS-CoV-2 muhtemelen benzer koşullarda gelişti. Yine misk kedileri, rakun köpekleri veya diğer türler yarasa kaynaklı bir virüs kapmış ve onu diğer hayvanlara ve daha sonra insanlara, yani 1.000 tezgahlı Huanan pazarında, vahşi hayvanların bulunduğu 1.000 duraklı Huanan pazarında yayalara, müşterilere, yoldan geçenlere yaymıştır.

Birçok farklı türden hayvan, kalabalık, pis koşullarda bir arada kafeslere kapatılmıştı. Bu canlı hayvan pazarları, esasen hastalık fabrikaları, ölümcül patojenlerin evrimi için etkili laboratuvarlardır. Huanan yakın zamanda kapatıldı. Goldstein‘a göre kritik derecede önemli bir adım olan seroprevalans için hiçbir yabancının orayı incelemesine veya çalışanları test etmesine izin verilmedi.

Çin Mühendislik Akademisi‘ne göre, 2016 itibarıyla egzotik gıda ticareti, 76 milyar dolar olan genel yaban hayatı endüstrisi içinde Çin için 19 milyar dolarlık bir endüstriydi. Her yıl lüks pazar için sayısız canlı vahşi hayvan satılmaktadır. İşin içinde çok para var ve sessiz kalmak için çok fazla teşvik var. Huanan pazarı kapalı kalsa ve yiyecek için yaban hayatı ticareti yasaklansa da, tavuk, ördek ve domuz gibi canlı hayvanları satan diğer pazarlar görünüşe göre açık kalıyor ve ana merkezlerden uzak bölgelerde vahşi yaşam ticareti devam ediyor olabilir. Canlı vahşi hayvanlar da Asya’daki pazarlarda satılmaktadır.

Çin hükümetinin dünyanın virüsün kökenini anlamasına yardımcı olmak yerine uyguladığı gizlilik ve işbirliği eksikliği ile birleşen laboratuvar sızıntısı hipotezi takıntısı, bir bakıma enerjiyi aldı ve gelecekteki yeni virüs salgınlarını önlemek için şimdiden atılabilecek önemli adımlardan uzaklaştırıldı.

Dünya çapındaki tüm ıslak pazarlar tamamen kapatılana kadar yeni patojenlerin, diğer pandemilerin evrimi için risk altındayız.

Bu içeriği beğendiyseniz lütfen çevrenizle paylaşınız…